Friese klokken – Een typisch Jouster ambacht

‘Zoals het klokje in Joure tikt, tikt het nergens’

 
Joure is de thuisbasis van de Friese klokkenindustrie. In hoogtijdagen zijn er duizenden Friese klokken gemaakt en nog steeds vind je echte Friese klokkenmakers in Joure. Zo ook in Museum Joure. Daar vind je naast een authentieke klokkenmakerij en klokkenwinkel ook werelds grootste collectie Friese klokken!

Kom naar de authentieke klokkenmakerij in Museum Joure en bekijk de grootste Friese klokkencollectie ter wereld!

 

4000 Friese klokken per jaar

In de 18e eeuw groeide de klokkenindustrie enorm in Friesland. Dit zette door in de 19e eeuw waarbij er rond 1857 alleen al in Joure 4000 Friese klokken per jaar werden gemaakt. Joure was in die tijd dan ook een belangrijk productiecentrum voor Friese klokken. De bekendste klokken zijn de Friese stoeltjesklok en Friese staartklok.

‘Een klok hing vaak in de gang zodat iedereen ‘m kon horen’

Nederlandse boeren en burgers hadden de Friese staartklok vaak in de gang hangen zodat iedereen de klok kon horen. Maar de klokken waren ook populair in het buitenland. Zo werden ze bijvoorbeeld geëxporteerd naar Noord-Afrika en Indonesië. Na de piek in 1857 ging het bergafwaarts met de Friese klokkenindustrie. Dit kwam vooral door de opkomst van de Duitse klok. Toch zou Joure nooit meer zonder Friese klokkenmaker komen.

Bekende klokkenmaker-families

De families Aleva en Bouma waren bekende klokkenmakers in Joure. Wiebe Luitzens Aleva was de bekendste uurwerkmaker. Zijn familiebedrijf groeide onder zijn leiding. In het topjaar 1857 produceerde de firma Aleva maar liefst 1500 klokken. In 1915 vertrok zijn zoon Wiebe Folkerts Aleva, die het bedrijf had overgenomen, naar Bussum. In 1962 werd de werkplaats verkocht aan het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem.

Eveneens een befaamd klokkenmaker was Engele Klazes Bouma. Zijn nageslacht en later knecht Sybolt van der Werf zetten de klokkenmakerij van de familie Bouma voort. Toen Van der Werf in 1927 overleed, was er geen opvolger. Maar gelukkig bleef de inventaris van de werkplaats gespaard. Lange tijd is deze ondergebracht in het depot van het Fries Museum. Een gedeelte is helaas in de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan. Het overgebleven gedeelte heeft sinds 1986 een mooie plek in Museum Joure, waar het verloren deel aangevuld is met replica’s.

Slingerklok: een Nederlandse uitvinding

De Italiaanse natuurkundige Galileo Galilei legde de basis voor de slinger, maar het was de Nederlandse geleerde Christiaan Huygens die de slinger in 1656 als eerste succesvol verbond aan een klok. De slingerklok was geboren. De slinger zorgde ervoor dat de klok nog maar een paar minuten voor of achter liep. De Friese klokken gingen hier ook gebruik van maken.

Wist je dat een korte slinger sneller heen en weer gaat dan een lange slinger?

Friese stoelklok / stoeltjesklok

De Friese stoeltjesklok heeft zijn naam te danken aan het tafeltje met vier poten waar de klok op vast gemaakt is. Aan de Friese stoelklok zit een slinger. Deze zorgt ervoor dat de wijzers met kleine schokjes voortbewegen. De slinger is met een spillegang verbonden aan het uurwerk. De spil met zijn lepels zorgt ervoor dat de kracht van het gewicht in stukjes wordt doorgeven aan de wijzer. Hierdoor ontstaat het tikkende geluid dat een klok maakt. Het slagwerk zorgt ervoor dat de klok op hele en halve uren een bel laat gaan. Elke stoelklok heeft een wekker. Deze maakt gebruik van een eigen gewicht en kan ingesteld worden door een klein wijzertje op de wijzerplaat.

Een kunstwerk op zich

De kast van een stoeltjesklok is beschilderd met bloemenslingers en guirlandes, het kastdak is versierd met prachtig loden gietwerk. De wijzerplaat is ook versierd met loden gietwerk. In de klok hiernaast zijn er bijvoorbeeld engelen verwerkt in het gietwerk. De zijkanten van de achterplank zijn versierd met verschillende figuren, bijvoorbeeld zeemeerminnen of papegaaien.

Wist je dat elke Friese stoelklok een wekker heeft?

In het begin werd er binnen de cijferring vaak een landschap geschilderd en op de benedenhoeken bloemetjes. Boven de cijferring werd in het midden vaak een bloemenmand met aan weerszijden een dame of een engel geschilderd, het lijkt alsof ze de bloemen presenteren aan de toeschouwer. De klok hiernaast laat dit allemaal mooi zien. Later werden de dames geregeld vervangen voor allegorieën (symbolische voorstellingen) van lente of zomer, landschappen en watertaferelen.

Friese staartklok

Na 1825 werd de staartklok populair en raakte de stoeltjesklok uit de mode. Het geraamte en uurwerk bleven gelijk. Laatste is bij een staartklok geplaatst op een plankje en omsloten door een bovenkap. In de slingerkast zit de slinger verborgen, dit is de staart waar de staartklok zijn naam aan te danken heeft.

‘De slingerkast is de staart van de klok’

De slinger is zichtbaar door een ovale opening in de slingerkast. Deze is vaak versierd met een messing raam met een afbeelding van Vader Tijd of een vaas met een uit de as herrijzende Phoenix. De meeste staartklokken werden op bestelling gemaakt, de klant bepaalde het uiterlijk en daarmee ook de prijs van de klok.

De ankergang

De staartklokken maken gebruik van een ankergang. Bij een ankergang wordt de slinger afgeremd door een wieltje. Deze zorgt ervoor dat de slinger een kortere beweging maakt. Hierdoor wordt de gang van de klok rustiger en nauwkeuriger. De ankergang maakt de slinger langer. Het mechanisme van de ankergang loopt soepeler en geeft minder wrijving, daardoor is het gewicht van de staartklok lichter dan die van de stoelklok.

Een slingerklok die meegaat met zijn tijd

De ijzeren wijzerplaat van een staartklok is met verschillende motieven versierd. Voor het schilderwerk zit een glazen ruit, hierdoor is het goed beschermd. De schilderingen laten goed de veranderingen in tijd zien. In het begin leek het schilderwerk op die van de stoeltjesklok. Binnen de cijferring werd vaak een landschap geschilderd en in de toog twee vrouwen of engelen met een gouden achtergrond. Later werden de hoeken en het midden ook wel lichter of wit van kleur gemaakt. In de hoeken zijn vaak de vier seizoenen te zien maar in verloop van tijd ook bloemen en hoornen.

De klant bepaalde het uiterlijk en daarmee de prijs van een Friese klok

Rond 1850 werden de hoeken en het midden groen geschilderd. Daarna maakten de schilderingen plaats voor geperste messing waarmee vaak jaargetijden werden uitgebeeld. Ook kreeg de cijferring vaak een geperste koperen rand, dit noemde men een bruidskrans. Op een gegeven moment waren zelfs hele wijzerplaten uit latoenkoper geperst. Hierdoor begon het maakproces van Friese klokken steeds meer kenmerken van massaproductie te krijgen.

Een waar schouwspel op de wijzerplaat

Rond 1800 begonnen de klokken speciale mechanieken te krijgen. Mechanieken zijn bewegende voorstellingen die door het uurwerk worden aangedreven. Zo zijn er klokken met draaiende molenwieken of knikkende hoofdjes, maar ook met ballonvaarten en rijdende koetsen. Deze voorstellingen spelen zich allemaal af op de wijzerplaat. Soms kreeg een klok een maan- en datumaanwijzing. De maanschijf veranderde van stand aan de bovenkant van de wijzerplaat en de datum is te zien aan de binnenkant van de wijzerplaat.

Friese stoeltjesklok vs. Friese staartklok

• Bij de staartklok is het uurwerk omsloten door een kast
• Ook de slinger zit bij de staartklok in een kast, de staart
• De stoelklok maakt gebruik van een spillegang die ervoor zorgt dat de slinger beweeglijker is, de staartklok heeft een ankergang
• Staartklokken kregen later vaak mechanieken waardoor afbeeldingen bewogen

Stoelschippertje voor aan boord

Een variant op de stoelklok is het stoelschippertje. Aan boord van een schip paste geen grote stoelklok. Het stoelschippertje is speciaal aangepast en een stuk kleiner gemaakt zodat deze wel aan boord paste. De slinger van de stoelschippertje is een stuk korter dan die van de stoeltjesklok. De klok laat hierdoor een snelle tik horen. De reden hiervoor is dat een normale slingeruurwerk niet werkt op het water.

Staartschippertje

De staartklok kreeg ook een variant voor aan boord, het staartschippertje. Deze klokken waren populair en mensen hingen ze ook in huis. Het uurwerk is gelijk aan die van het stoelschippertje. De wijzerplaat en de houten kap is een miniatuur versie van de originele staartklok. Alleen de onderkant is anders. De slinger hangt niet meer in een kast maar er is een bewerkte wandplank voor in de plaats gekomen.

Dubbele kap

Van de staartklok zijn nog meer varianten gemaakt. Zo zijn er staartklokken met een dubbele kap. Deze staartklok heeft een kap met een opbouw. De opbouw eindigt meestal horizontaal. De bovenkap is versierd met beschilderde ruitjes aan de voor- en zijkant. De opening van de slingerkast is vaak versierd met een rond en zwart gelakt lijstje zonder gietstuk. Een andere variatie is de staartklok met een brede mahoniehouten kast. Deze heeft geen messing versiering voor het slingergat maar een houten lijstje met een ruitje van gezandstraald glas.

Kantoor- of notarisklokje: een mini-staartklok

Het kantoor- of notarisklokje is net zoals het staartschippertje een verkleinde variant van de gewone Friese staartklok. Alleen waar bij het staartschippertje duidelijk verschillen te onderscheiden zijn, is het kantoorklokje juist een exacte replica van de staartklok. Het kantoorklokje is een verkleinde staartklok waarbij alle kenmerken dezelfde verhoudingen hebben als de gewone staartklok.

Kortstaart: voorloper met kortere staart

Als laatste variant op de staartklok is er nog de kortstaart. Dit is de voorloper van de staartklok en heeft een kortere staart. De kortstaart is er in twee varianten. Namelijk de dikkop, deze heeft brede wangen, en de spinnekop.

Authentieke klokkenmakerij in Museum Joure

In Museum Joure is glorietijd van dit typische Friese/Jouster ambacht te beleven. Er is een authentieke klokkenmakerij ingericht waar wijzerplaten beschilderd worden en uurwerken gemaakt. Bij binnenkomst hoor je de klokken al tikken. Aan de muren hangen dan ook prachtige exemplaren. Een korte film brengt je terug naar de tijd waarin de Jouster klokkenindustrie hoogtij vierde.

Grootste collectie Friese klokken ter wereld

De echte liefhebber wacht nóg een traktatie: in museumgebouw ‘It Sael’ kun je de grootste collectie Friese klokken ter wereld bewonderen. Elke klok heeft zijn eigen bijzondere kenmerken. Let vooral op de afgebeelde taferelen en mechanieken; soms zijn ze romantisch zoet maar soms ook gruwelijk wreed!

Kom naar Museum Joure om de fijne techniek van Friese klokken in het echt te beleven. Je vindt er een authentieke Friese klokkenmakerij en een indrukwekkende Friese klokkencollectie, de grootste ter wereld!